Værlandet 17. mai 2008

Tale heldt av Øystein Sandøy.

Aller fyrst, takk for innbydelsen. Det hadde seg slik at for eit par månader sidan, så ringde det ei hyggeleg dame som heiter Linda, og spurde om eg kunne halde tale på Værlandet den 17. mai. Og då skjedde det som alltid skjer, nemleg at eg måtte gjere meg rimeleg kostbar, og late som om eg hadde tusen slike forespørslar, og berre måtte sortere i rua. Eg måtte jo naturlegvis gje inntrykk av at Værlendingane var ualminneleg heldige som skulle få besøk av min ytterst importante person på sjølve nasjonaldagen. Men det enda jo sjølvsagt med at eg sa ja, og det trur eg nok at ho Linda skjønte ganske fort at eg kom til å seie. Tross alt, eg er jo vitterleg beden om å stå her i eit x antal minuttar og utøve min yndlings-beskjeftigelse, som er å høyre mi eiga stemme.

Ein ting er jo saktens å halde tale. Men kva i alle dagar skal vi halde tale om. Eidsvoll og 1814? NEI! Ikkje eit vondt ord sagt om landsfaderane på Eidsvoll, men kjenner eg mine ”nabobygdingar” rett, så interesserer det dei langt nede på ryggen. Dei har høyrt det femti gonger før, og er mykje meir interessert i ting som dei kjenner seg att i. Lokale historier. Der kan eg komme litt til kort. Rett nok er eg fødd og oppvaksen i nabobygda, og har berre Olsundet og Melværsundet i mellom, men eg har ikkje det intime kjennskap til Værlandet si lokalhistorie som eg måtte ha hvis det skulle bli skikkeleg ”høyreverdig” og truverdig. Sjølvsagt har eg høyrt historia om værlendingen som flytte frå Hordaheimen og inn på Augustin, fekk telefon heimanfrå om ikkje han kom heim att snart, og svarde at ”det ber på nord, men det går ikkje så fort”. Slike ting kan værlendingane fortelje mykje betre, og med større innlevelse enn eg kan.

Så vi får sjå litt større på tinga. Skikkeleg stort, faktisk. Så stort som det KAN sjåast på, og då må vi bla opp i sjølvaste Skrifta. Der står det ein del, ikkje om Værlandet så vidt eg veit, men om ei skapelseshistorie. Fyrste Mosebok, veit de. Eg har faktisk teke meg den friheit å gå Vårherre litt i næringa, og lage min eigen versjon av skapelseshistoria. Eg veit ikkje om Vårherre og Moses vil godkjenne ho, men det får stå si prøve.

I upphavet skapte Gud himmelen og jorda. Jorda var mørk, aude og tom, men Guds ande sveiv over vatnet. Då sa Gud: Det verte ljos! Og det vart ljos. Sola sto opp over fjella i aust, og skilde dag frå natt. Gud fann at ljoset var godt, og det vart kveld, og det vart morgon fyrste dagen. Eller omvendt.

Gud skapte himmelen, havet og landet. Han skapte planteliv, dyr og fisk. Den sjette dagen skapte han menneska, Adam og Eva.

Jorda blei til, og dag fylgde natt.

Gud hadde handa på ror og på ratt.

Slik står det i sjølvaste Skrifta.

Den sjuande dag tok han rimelegvis,

ein ørliten strekk i sitt Paradis,

tok sokkane av seg og sa: Takk og pris,

og søvnig med tærne vifta.

Han hadde jo skapt både himmel og jord,

plantar og dyr, og ein far og ei mor,

og alt var vel i frå handa.

Men brått sto han opp, for ideen han fekk,

om det som han gløymde i veka som gjekk.

Det demra for han, til guddommeleg skrekk:

Han gløymde å skape Værlandet.

Og Gud måtte ta seg til arbeids igjen.

Han fann seg eit stykke papir, og ein penn,

og tegna så blekket det spruta.

”Høgkletten sånn, og Duvatnet her,

Landøyna plasserer eg sånn cirka der,

ei hamn eller to, og litt holmar og skjer,

og halvt om halvt jente og guta”.

Og Gud han nikka, blid og fornøgd,

på Genesaret, der låg båten fortøgd.

Han løyste, og hamla og rodde.

Og Gud, det var guten sin som kunne ro,

det tok han berre ein time eller to,

så var han framme der som vi er no,

og då slo han på ekkoloddet.

Så kasta han blikket litt aust og litt opp,

til dess han fekk auge på Alden sin topp,

han klatra i høgaste ”håjen”.

Han famla i lomma og fann seg litt stein,

og slengde dei utfor, ein etter ein,

til dess det låg ferdig, og glitra og skein,

frå Austneset til Myrevågen.

Og Gud var blid som ei nysprotta sol,

han sto på eitt bein som hanen, og gol,

og jubla, for no var han ferdig.

Landet som låg der i vyrdeleg prakt;

ei skjønnheit, ikledd si finaste drakt,

med hjarte som slo med havet i takt,

var eit arbeid som var honom verdig.

Slik gjekk det til; frå Guddommeleg hand,

fekk vi både Værland og Bueland,

ein heim i Vårherre sitt rike.

Edens hage er akkurat her,

langt til havs, med øyar og skjer,

utsett, kan hende, for vind og for ver,

men likevel, uten sin like.

Og slik har det vore heilt fram til i dag,

der landet og folket har spela på lag,

og funne SIN plass her i verda.

Karrig og aude; ja visst er det so.

Det kan koste tårer, litt sveitte og blod,

men folket har klort seg fast, like til no,

og, tru meg, vil fortsatt so gjera.

Dette er ikkje berre teke or tomme lufta. Det heiter seg faktisk at då Vårherre var ferdig med skaparverket, så sto han på Alden og såg ut over herlegheitene. Åndsfråverande tok han i lomma si, og fann litt rusk som han berre hivde frå seg. Dette vart Værlandet og Bulandet. Guds lommerusk.

Men kva med folket då, som stikk i strid med all sunn fornuft har valgt å klore seg faste her på Guds lommerusk? Kjerringa mot strømmen? Ja, kanskje. Andre Bjerke har skrive dikt om kjerringa mot strømmen, der han gir ho eit atskilleg betre ettermæle enn sjølve eventyret skulle tyde på. Han sluttar av slik: ”Det beste i oss er i slekt med henne”.

Eg har ofte lurt på om vi ville vere i stand til å ”ta” ein værlending eller bulending i ei større forsamling; å finne eitt eller anna som peika dei ut som det dei var. På utseende, fakter og klesdrakt ville vi ikkje det. Opna dei derimot kjeften, så ville vi klare det. Dialekten, sjølvsagt, men vi ville og kjenne att måten å ordlegge seg på; den korte, litt ironiske replikken som ville summere opp ein situasjon med ei, einaste setning. Det er ei kjensgjerning at enkelte personar her ute har utvikla dette til nærmast ein kunstart. For ein kunstart er det. Intet mindre!

No burde eg sjølvsagt ha lira av meg ein masse gode Værlands-og Bulandshistorier. Det skal eg ikkje gjere, ganske enkelt fordi ein talarstol slett ikkje er rette forumet for det. Dei må forteljast i dei små grupper, innanfor ein krets der humoren er kjend, og nyansane kjem skikkeleg fram. I staden vil eg runde av med eit lite blikk på det som folk her ute har lært ”the hard way”, nemleg at ein eksisterer i eit fellesskap. Nils Arne Eggen kalte det ”å spele kvarandre gode”. Utan nettverket vårt, vennekretsen vår, naboane våre er vi ingen ting. Vi treng ikkje eingong å like dei. Slett ikkje, men historia har lært oss at vi er avhengige av dei, for at lokalsamfunnet skal fungere. Dei hjelper oss, vi hjelper dei. Den finske diktaren Johan Ludvig Runeberg har sett ord på det i sitt monumentale dikt om bonden Pavo:

Høgt bland Saarijervis moar bodde

bonden Pavo på ett frostig hemman.

osv.