Fiskarane på Garden Værøen. Båtar, og turane til Flåvær.

                          

 

 I eit skifte i Nordgarden på Garden Værøen 1808 kan vi lese fylgjande:

 

                                      Sjøredskap.

 

En  liden jekt dræktig tre læster med mast og øvrige segl,

       tvende tre og alt videre tilbehør vurderet for - - - - - - - -90 – 0 – 0

En  femkeipings baad med mast, segl, taugverk, samt

       videre tilbehør vurderet - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -  16 -  0  -0

En  slagkeipings baad med mast, segl, taugverk og

       mindre tilbehør vurderet for - - - - - - - - - - - - - - - - - - -   9 – 0 – 0

En  gammel seksærings baad med mast, segl, taugverk og

       alt videre tilbehør vurderet - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 4 – 0 – 0

En  halv part udi en sommer sildenot - - - - - - - - - - - -- - - - - 10 – 0 – 0

Tvende gamle vårtorskegarns bolker vurderet til seksten

       skilling stykket (feilregning her, Laila) - -- - - - - - - - - - - - 0 -  3 - 0

Et   fiskesnøre med blysten - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 0 – 4 – 0.

 

Videre kan vi lese om sjøbu og nøst:

 

En  liden tømret sjøbu, stående nord i havnen - - - - - - - - - -- - 2 – 0 -  0

En  halv part i et jektenøst, af skogverk, stående norden-

       for bøgarden mot hamnen, vurderet for - - - - - - - - - - - - - 2  - 0 – 0

Et   båtnøst af skoveverk, stående søndenfor Bøgarden i

       den saakalte Krabbeviken vurderet - - - - - - - - - - - - - - - - 8 – 0 – 0

Sitat slutt.

 

Det er ei imponerande mengde båtar dei hadde på gardane for 200 år sidan. Husmennene hadde og sine båtar, så tilsaman vart det ein stor flåte. Det er ikkje vanskeleg og førestille seg bilete i Værøyhamna med det yrande livet spesielt i sildesesongen når heile havna var full av båtar. Jektene låg lasta med tønner og salt og heile folket var i arbeid.

Dette fortalde dei gamle om. Eg skal skrive meir om dette i eit kapittel om heimefiske.

I skifte ser vi at jekta er den mest verdifulle med heile 90 dalar. Ho kunne bere 3 læster som vart 36 tønner. (1 fisketønne = 116 liter)                                                

På Garden Værøen var det på denne tid seks gardsbruk, fire av dei hadde større Skyld enn gardsbruket det her er skifte på. Difor kan det på andre bruk ha vore endå meir både båtar og naust, enn dette skifte indikerer.

Det skulle angiveleg vere Jekter på alle dei seks bruka på Værøen. Eg har funne dukumentasjon på fire -fem. To halve i Sørgarden, tre heile i Nordgarden. Ingen Jakt kan vere halv, difor er det enten ei eller to det her er snakk om.

I Sørgarden var eit skifte i 1838 der kan vi og lese om sjøredskaper:

                                     

                                       « Søeredskaper:

En femkeipings båt med seil, mast og dregg, samt alt ellers tilhørende             12 – 0 – 0

En  mindre Båd eller såkaldet Slagkeiping med mast og seil                              12 – 0 – 0

En sexærings Båd forsynet med mast og seil                                                         5  - 0 - 0

En Færingsbåd med Seil og Mast samt anden tilbehør                                          3 – 0  - 0

En noget gammel Ditto uden Seil men forsynet med årer                                      1 – 0 – 0

Et nyt Vårsildegarn 1 spd. Pluss et ditto 1 spd. =                                                   2 – 0 – 0

Et noget ringere ditto 3 ort, pluss et ditto 3 ort, pluss et ringere ditto =               1 – 3 – 12

Et småsildegarn 3 ort, en liden Mortenod 6 spd. =                                                 6 – 3  - 0

Tvende stykker smekker Tauge tilhobe                                                                  0 – 2  - 0

Halvdelen udi en liden Jækt med Seil, Mast, Dræg                                              16 – 0 – 0

Et gammelt Fiskesnøre med Blysten                                                                        0 – 2 -12

Et stykke Gangvae- line med otte angler                                                                 0 – 4 

 

Fiskeflåten i bygda som vi her har dokumentert var dei båttyper som var brukt på kysten på den tid. Femkeipingane og slagkeipingane som vi veit vart nytta til dei store torske-og sildefiskeria, fortel at dei allerede dreiv stort.

 

Ein femkeiping bar omlag 20 tønner fisk eller sild som tilsvarar nærmare 3 tusen kilo. Den var 14 -15 alner lang og over 2 meter brei. (1 alen er 62,8 cm = to alenfot) I «Vår gamle kystkultur» av Svein Molaug kan vi lese beskrivelse av desse gamle båtane: Ein slagkeiping hadde fire par årar, femkeiping hadde fem par årar, og seksæring tre par årar og færingen to par.



 

 

Dei gamle på Værøen snakka om storebåt, det må vere femkeipingen og slagkeipingen det då var snakk om.

Slagkeipingen hadde eit rom og eit åresett mindre enn femkeipingen og kunne vere 12-13 alner og ca. 1,80 m breidde.

Slagkeiping frå Sunnfjord bygd av læremeisteren til Ole Halsnes, han Cornelius Leirvik Sunde frå Dalsfjorden


Ein «nordanesing», som var bygd i Førdefjorden. «Søranesingen» var bygd i Dalsfjorden. Dette var Sunnfjordbåtane.



Færing hadde alle, dei brukte han til småærend og heimefiske.

 

 

Seksæringen vart nytta til linefiske etter lange og brosme og kveite ute på havet, også på snørefiske,sildefiske og til kyrkjebåt.

 

Seksæringen hadde eit rom og eit åresett mindre enn slagkeipingen var 10-11 alner og noko smalare enn slagkeipingen.

Når dei skulle lengre turar er det truleg det var slagkeipingen og femkeipingen dei  nytta mest. Dei var på Lærdalsøyra og bytte fisk og sild i andre varer med folk som kom over fjellet austanfrå. Då var  åtte-ti par årar og god bereevne viktig. Dette var i råsegla si tid, når det var bør so siglde dei, og farten var ikkje noko og klage på, ni og ti knop heldt dei godt, og var børen god på lensing kunne dei lett komme opp i 12-14 knop.

Det er truleg at våre forfedre var på Sunnmøre på torsk-og sildefiske med desse båtane so langt tilbake som på 1700-talet. Femkeipingen og også slagkeipingen var egna til dette fisket.

I skifte frå 1808 er det med «Tvende gamle vårtorskegarns bolker».

Dette kan vere ein peikepinn på at dei hadde vore på Sunnmøre på vårtorskefiske. I protokollar ført av fiskeoppkjøparane på Sunnmøre i tida det her er snakk om kan ein finne bevis for dette om ein vil.

Går vi fram til siste halvdel av 1800-talet har vi funne dette:

I Utskiftningsprotokollen hadde dei møte i Ole Eliassens hus den 19 Mars 1878. Ref:  «Samtlige Lodeiere med Undtagelse af Andreas Berntsen, som er fraverende paa Torskefisket paa Søndmøre, frammødte.»

Andreas er sikkert ikkje den einaste frå Garden Værøen som har reist den lange veien på fiske, for i eit dokument eg har fått frå Rune Tistel om Torskefisket frå Fiskarsoga på Sunnmøre og Romsdal kan vi lese at det tre år seinare i 1881 ligg seks båtar frå Værøen i Flåvær med tilsaman 35 mann ombord.

Flåvær (http://www.flaaver.no/galleri/galleri_2.htm) er ei lita gruppe øyar på Herøyfjorden i Herøy på Sunnmøre.

Ein gong i farne tider var det liv og røre på desse øyane.

Den livlege ferdsla med båtar opp og ned langs kysten og ut og inn av fjordane, sette sitt sterke preg på Flåvær.

Frå gamalt av var dette ein av handelstadane på kysten vår. Her var handel, post, sjenkestad og overnattingsplassar.

I sesongane når torsk og sild søkte inn under land, kom fiskarar og kjøparar til Flåvær. Hamna var full av fartøy som låg og salta sild, og på buene vart torsken foredla. Det seiest at på det meste kunne det vere tusen mann på havna.

Fyren på Flåvær er frå 1870.

 

Her finn vi då i gamle papir fiskarane våre frå Garden Værøen. Vi har funne dokumentert at heile 35 mann frå oss var på fiske der i Flåvær i 1881. Då var det ikkje mange menn igjen i husa på Garden Værøen.


                                               Listerbåt

 

I fyrste halvdel av det 18-nde århundre veit vi at ei ny båttype hadde gjort sitt inntog i sør- Noreg, det var Listerbåten. På eit båtbyggeri på Lista hadde dei utvikla ei båttype som var ein kombinasjon av hardingbåten og østlandsbåten. Den var lett å ro og god å segle. Etter dette mønsteret tok mange til å bygge båtar, såkalt listabåtar. Eit båtbyggeri i Bokn bygde båtar som nesten var kopi av Listerbåten. Også i Hardanger bygde dei båtar av den nye båtypen, ut på siste halvdel av 80-talet var det vel like mange hardangerbåtar som listerbåtar i bruk på vestlandet. Ein fullrigga «Søring» kosta på 1860-70 talet 40 til 70 spd.

Denne nye båttypa vart også bygd lokalt. Inne i Dalsfjorden på Sunde heldt båtbyggjaren Ole Pedersen Halsnes til. Dei sokalla Halsnesbåtane hadde mykje til felles med Listringen.

I Kalvøyna var ein av desse. Motorbåten «Lett» Olai Kalvøy sin, 28 fot lang og 9 fot brei. På Værlandet båten til Kristoffer Ludviksen «Roald» 26 fot lang og 10 fot brei, den vart seinare overteken av Petter Kalvøy. Vi finn og ekte Listerbåtar ute i øyane. Båten til Gerhard Halsøy «Palander» 27,8 fot lang og 10,8 brei, og i Kalvøyna finn vi båten til Knut Kalvøy «Sverre» 26 fot lang 9 fot brei byggeår 1886. Denne vart litt ombygd og enda i Alden på sine gamle dagar. Dette er nokon av dei  båtane vi hugsar, difor tek eg dei med.

 


                                     «Palander» frå Bulandet.

Ein ekte Listerbåt, byggeår ukjendt, men truleg eldre enn Listerbåten til Knut i Kalvøyna ”Sverre”, som var bygd i 1886.

Martinus Lågøy frå Solund som veit det meste om desse Listerbåtane fortel at søringane kom nordover på Vestlandet på Sildefiske dei rike sildeåra på 1800 talet. Dei selde listerbåtane sine når sesongen var omme til dei lokale fiskarane. På den måten gjorde Listringen sitt inntog på Vestlandet. Året etter kunne dei komme  tilbake med nye og litt større listerbåtar, desse vart og selde. Der silda var på Vestlandet vart fiskarane soleis forsynt med Listerbåtar.

 

Listerbåtar med segl

 

Nord på Sunnmøre vart desse båtane kalla for Sørebåt. Då er det her truleg snakk om både listerbåt og hardangerbåt eller halsnesbåt.

Vi kan lese i Fiskarsoga frå 1881 at dei på Sunnmøre framleis hadde mest dei eldre båttypene som Åttring, trerøring, seksering og so ein og annan Sørebåt. Listerbåten kunne vere frå 22 til ca. 30 fot, og bar ifrå 20 til 40 mål (30- 60 hl), var rigga med segl og opp til fire sett årar, men som oftast tre åresett. Båten var so brei at dei kunne nytte åresettet på mastetofta. Båten var som sagt lettrodd og den spisse djupe botnen gjorde han til ein god seglar.

«Sørebåten» overtok meir og meir plassen til «Storebåtane», men vi veit at dei dreiv fiske på slagkeiping og seksæring litt ut i det 1900 århundre på Garden Værøen.

Alle fiskarane frå Værøen i Flåvær i 1881 står oppførd med Sørebåt.

I historia eg har skrive om «Gjøren» kan vi lese om båten «Ravnkornet» frå Værøen som er på fiske i Flåvær på Sunnmøre i året 1884. Denne båten var truleg ein Listerbåt eller ein Harding.



Her er Værlendingane som låg i Flåvær på fiske i 1881:

 

Bernt Landø       6 mann      1000  torsk     Sørebåt

 

Sivert Værøy      6 mann        990   torsk    Sørebåt

 

Gerhard Værøy  6 mann      1480   torsk    Sørebåt

 

Elias Værøy         6 mann        150   torsk    Sørebåt

 

Andreas Værøy   6 mann       1658  torsk    Sørebåt

 

Tomas Værøyvik  5 mann        641  torsk    Sørebåt

 

 

Kven er desse høvedsmennene?

 

Bernt Landø må vere son til Knut Landøy som sat på søre Landøy.

Bernt gifte seg med Anne Oline Nilsdtr. Færøy og flytta dit.

Sivert Værøy må vere Gamle- Sivert i Kalvøyna son til «Gytten», men det kan og vere Sivert på Myra son til Johan Henriksen(D) for vi veit at bror hans Mads Henrik var i Flåvær i 1885 same året som Johan døydde. Mads Henrik reiste heimatt i gravferda til far sin. Dette kan vi lese om i breva eg gjengir lenger nede. Sivert på Myra var berre 24 år i 1881 difor er han nok ung til å vere høvedsmann.

Gerhard Værøy er Gamle-Gerhard frå Hamrajorda.(B)

Elias Værøy: På Egiljorda (A) heitte både far og son Elias. Elias den yngre reiste til Amerika 1883. Det kan vere både far og son som er i Flåvær 1881. Gamle Elias var sjuk dei siste åra han levde, difor tvilar eg på om det er han, men det er det kanskje andre som veit?

Andreas Værøy må vere Andreas Berntsen (Andreas Hittun) (C)

Vi veit at Andreas Jonason Værøy (Andreas Landøy) var på Sunnmøre på fiske, men han var berre 23 år i 1881. Vel var han tidleg ute som høvedsmann, men når vi veit at Andreas Hittun var nord der i 1878 så var han vel i 1881 og.

Tomas Værøyvik var han Tomas i Vika som dei sa. (F)

Prisen for fisk rund av sjøen var kr. 0,25 pr. Stk. Lever 0,20 pr liter. Rogn ca. kr. 30,00 pr tønne.
Fiskarane frå Værøen fortsette med fisket på Sunnmøre. Tre år seinare har vi funne denne dokumentasjonen både frå fiskarane og familien heime.

I historia om «Gjøren» kan vi lese i brevet som er gjengitt om to båt- lag som fer til Flåvær på fiske.

Henrik Martinussen Værø (Henrik med Vatnet) skriv fleire brev dette året 1884, no er det den 21. Februar:

 

                                                         « Flåvær den  21.  Februar  1884.

 

Kjære Kone og Børn!

 

Siden jeg har modtaget brev fra dere saa maa jeg tillade mig at sende dere nogle ord tilbage, endskjøndt jeg ingen Nyhed ved at berette, andet end lidt om Fisket.  Jeg maa først fortelle at vi er alle med Helsen og det samme gode hørte jeg fra dere ogsaa.  Jeg kan fortelle at vi nu er sluttet med Silde Fisket og vi har faaet en hel del af den, det kan ikke vere saa storartet men saa er det en hjelp. Vi maa begynde nu med Torsken, for her er en liden begyndelse. Vi har udmerket godt Ver, saa at vi maa ro hver dag og det er en ting som vi ikke ser surt paa.  Da jeg ingen anden ting ved, saa kan jeg ikke skrive saa meget, det er bare for at de kan faa høre fra os, for jeg ved de lenges efter det.

Jeg maa slutte min skrivelse og takker Gud for den del som vi allerede har faaet, og dersom Veret vil bli som nu det er, haaber vi at faa mere, dersom Gud har tilundt os noget, saa tror jeg nok at vi faar det.

 

                                                   Venskabeligst hilset fra din

                                                          hengivne Mand

                                                         Henrik Martinusen Værøe.»

 

Så kjem vi til året etter og karane er i Flåvær att. Heime i stova med Vatnet set ho Petrine nettopp og skriv til han Henrik, då det banka på og ho Karina i Kalvøyna kjem på besøk.  Ho Petrine hadde venta så på brev og otte på karane for det hadde vore så dårleg veir på nordturen, men tenk så kjem ho Karina med brev frå han Henrik.
Legg merke til otten fyrst i brevet, og lettelsen etter at ho hadde lese brevet at alt stod vel til:

 

                                                                «Værø, den 8. Mars 1885.

Hr. Henrik  Martinusen Værø.

 

Kjære  Mand.

 

Dit brev modtog jeg den 2. Mars, og deraf saa jeg at de var vel nordkomne, men siden har vi ikke faaet brev, men vi hørte af Mashenrik at de vare med helsen allesammen, og det var mig en stor glæde at høre, thi jeg havde ingen ro i mig, før jeg fik høre i fra dere, siden den rasende søndagen, jeg har ikke værit i stuen saa sterk, siden jeg kom hertil.  Haver ikke taget værit frosset, saa havde der ikke ligget nærv igjen, og jeg tænker at der har værit flere tagløse end vi, derfor takker jeg Gud at alt er i behold, bare dere har kunnet komme vel hjem allesammen.

Nu skal jeg fortelle dig, at medens jeg sad og skrev, da fik jeg brev fra dig, og det glæder mig at de ere i behold, hvilket er det beste jeg ynskede.  Nogen Nyhed ved jeg ikke at fortelle dig, andet end at vi ere med helsen allesammen.  Saa får jeg slutte med min skrivelse for denne gang, og det bliver vel det siste brev denne turen, men jeg beder dig at de maa bruge forsigtighed.  Saa er du hilset paa det kjærligste fra din kone og dine børn.

 

                                                 Petrine  A.  Værø.

 

Etterskrift i same brevet:

Hils Lars Martinusen fra hans kone at hun og hendes børn ere med helsen til denne tid, og sig ham tak for brevet som han sendte hende, thi idag fik vi brev nesten alle og hils ham med at stauen og alt er i behold til denne tid Gudskjelov, og hun ønsker at de maatte komme vel hjem.

Hils Knudt Larsen fra hans kone at de ere med helsen allesammen ogat hun staar seg vel med Hø og at hun var i begravelset paa Myren, og der var de tilstede ved begravelset alle hans børn.»

 

Begravelsen ho henviser til er Johan de Banges Henriksen sin, som døydde den vinteren. Sonen hans Mads Henrik har vore på Sunnmøre saman med dei andre Værlendingane og når han kom heim i begravelsen fekk dei frette nytt frå Flåvær.

 

Så kjem der brev frå Flåvær att, det er laurdagskveld og helga nærma seg og karane har fri:

                                       

                                                      «Flaavær den 15.  Mars  1885.

 

Petrine Abrehamsen Værø.

Gode Kone.

 

Siden her gives saa god leilighed saa sender jeg nogle faa ord til en beretning fra mig, jeg kan fortelle at vi er alle med Helsen til denne tid, og den samme godhed ønsker jeg maa vere tilfeldet med dere ogsaa, skjønt jeg har hørt forskjelligt fra de andre som har faaet brev og de har fortalt at alle var med Helsen hjemme.  Jeg kan ogsaa fortelle at det gaar aldeles smaat med Fisket.  Tillike er Veret ruske saa vi er skjelden paa Søen. Fiske paa Snøre og Liner har veret aldeles smaat hele tiden, men paa Garn har de fisket storartet fra 4 til 500 Fisk paa Baad, hver Dag. Hvad det senere vil blive det ved vi ikke, det lider saa langt ud nu at det blir ikke saa langvarende om saa skulle ske, hvor lenge det vil blive før vi kommer hjem det kan jeg ikke bestemme. Da jeg ikke ved noget i serdeleshed at skrive, andet jeg klager over at jeg ikke har faaet brev fra dere, vi lenges lige meget efter brev fra Hjemmet som de lenges efter brev fra os, men herefter tror jeg at de ikke har nødigt at skrive, for vi vil ikke modtage det her.

Jeg slutter med en kjærlig hilsen til Kone og Børn.

 

                                            Venskabeligst  Henrik Martinusen Værø.»

 

Ja, dette var eit glytt inn i fortida vår, heime i stova otte for dei som var på sjøen, og dei som var på fiske otta på dei heime.

 

Desse fiskarane losjerte alle truleg på sjøbuer, men nokre år seinare når Makrelldorgeflåten på Doggerbank tok til og byggje seg opp, vart  ein del av denne flåten om vinteren brukte til losji. I eit dokument eg har fått hos Rune Tistel om «Makrelldorgefisket 1884 – 1914, av Kari Shetelig Hovland», kan vi lese at talet på dorgefartøy  som fiska makrell på Doggerbank var i 1891 på heile 233. Her var nybygde kutterar frå Rosendal, bankskøyter frå Sunnmøre og Romsdal og ikkje og forgløyme eit titals engelsk fiskefartøy (dei engelske kutterane) som vart innkjøpt i endå større mengder i dei komande åra.

Før det vart sett motor i desse fartøya var det eit helseslet å bruke dei til garnfartøy. Var det vindstille so måtte dei sette småbåt på vatnet og slepe dei for å få garna ut, difor vart det fortalt at fleire brukte dei store engelske kutterane til losji og fiska då på mindre båtar.

 


Her dreg fiskarane torskegarn frå ein større båt om bord i mindre båtar

 

Kjelder: Statsarkivet

                Askvoll Bygdebok «Folket» II B.

                Vår Gamle Kystkultur v/ Svein Molaug

                Fiskarsoga frå Sunnmøre og Romsdal

                Norges Fiskarlag «Med havet som arbeidsplass» 1986.

                Vestlandsbåtar av Øystein Færøyvik

                Frå boka «Herøy» utgitt 1986 av Harald Torseth.

                Laila Vederhus

                Sverre J. Landøy

                Rune Tistel

                Tomas Leite

                Henrik Leite

                Martinus Lågøy

                Teodor Myrvåg

                Olav Vesterås